Quảng Nam là tỉnh thuộc duyên hải miền Trung, có 18 đơn vị hành chính cấp huyện và tương đương, có tổng dân số khoảng 1.497 nghìn người. Chia theo khu vực, thì khu vực thành thị có trên 394 nghìn người (chiếm 26,2%), khu vực đồng bào dân tộc thiểu số có 140,6 nghìn người (chiếm 9,4% tổng dân số toàn tỉnh). Chia theo đối tượng, có hơn 20% dân số của tỉnh là đối tượng chính sách. Dân số trong độ tuổi lao động (15-64 tuổi) chiếm 65,4%, số lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế khoảng 880 nghìn người. Hiện tại, trên địa bàn tỉnh có 11 Khu công nghiệp và 49 Cụm công nghiệp đang hoạt động, thu hút trên 70 nghìn lao động.

Theo nhận định của các nhà đầu tư, Quảng Nam rất có tiềm năng thu hút đầu tư và tạo việc làm cho NLĐ, điều đó đã thể hiện số lượng NLĐ có việc làm và tham gia BHXH trên địa bàn tỉnh ngày càng tăng, góp phần gia tăng độ bao phủ của người dân tham gia BHXH, từng bước hiện thực hóa mục tiêu “BHXH, BHYT toàn dân” tại Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012 của Bộ chính trị và Nghị quyết số 28NQ/TW ngày 20/9/2018 của Ban chấp hành Trung ương về cải cách chính sách BHXH.

Người lao động làm thủ tục giải quyết chế độ bảo hiểm xã hội

Theo BHXH tỉnh Quảng Nam, từ năm 2016 đến năm 2019, số người tham gia BHXH bắt buộc tăng khoảng 10% năm sau so với năm trước, riêng năm 2020 thì số người tham gia BHXH bắt buộc giảm 12.698 người, tỷ lệ giảm khoảng 7% so với năm 2019; số người tham gia BHXH tự nguyện năm 2020 tăng vọt lên 10.844 người (tỷ lệ tăng trên 150% với năm 2019). 

Trong thời gian qua, tình hình giải quyết các chế độ BHXH trên địa bàn tỉnh Quảng Nam có chiều hướng gia tăng, nhất là giải quyết hưởng BHXH một lần.  Trong 5 năm qua, BHXH tỉnh Quảng Nam đã giải quyết hưởng BHXH một lần là 53.499 người, với số tiền trên 1.300 tỷ đồng. Trong đó: Số người hưởng BHXH một lần tăng 11,6% so với năm trước, với mức tiền tăng bình quân trên 25% năm; Độ tuổi bình quân 32,1 tuổi; số tháng đóng BHXH bình quân: 35,2 tháng; Số người tham gia BHXH trong tỉnh: 31.199 người, tỷ lệ 58,4%; Số người tham gia BHXH ngoài tỉnh: 22.300 người, tỷ lệ 41,6%; Thời gian tham gia BHXH trên 10 năm: 3.599 người, tỷ lệ 6,7%;  Thời gian tham gia BHXH trên 20 năm: 74 người, tỷ lệ 0,13%...

Như vậy, đánh giá qua số liệu phân tích trên thể hiện độ tuổi bình quân hưởng BHXH một lần ở tỉnh Quảng Nam còn quá trẻ, số người giải quyết một lần chủ yếu ở khối doanh nghiệp; số người có thời gian tham gia BHXH trên 10 năm khá lớn…

Số người tham gia BHXH tăng nội tỉnh trong 5 năm từ 2016 đến 2020 là 48.179 người, tuy nhiên, số người đã giải quyết hưởng BHXH một lần là 31.199 người, chiếm 64%. 

Theo ông Nguyễn Thanh Danh, Giám đốc Bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Nam, nguyên nhân dẫn đến việc gia tăng tình trạng người hưởng BHXH là: Tư tưởng “trẻ cậy cha, già cậy con” đã ăn sâu vào tiềm thức của nhiều thế hệ, khó thay đổi một cách “triệt để” trong ngày một ngày hai. Tình trạng NLĐ “nhảy việc” qua nhiều đơn vị có đóng BHXH khác nhau chưa hiểu rõ chính sách được bảo lưu thời gian đóng hoặc cộng nối thời gian sau khi gián đoạn nên nảy sinh tâm lý sợ mất quyền lợi về BHXH.

Mặt khác, theo quy định hiện hành căn cứ đóng và ghi sổ BHXH của NLĐ là thu nhập bằng đồng Việt Nam nên có thể vì NLĐ chưa hiểu rõ cách tính hưởng các chế độ BHXH tại thời điểm hưởng được tính cộng phần trượt giá của đồng tiền qua các năm nên cũng phát sinh tâm lý e ngại đồng tiền ngày càng nhỏ dần.

Nhiều người tham gia BHXH chưa thật sự coi kết quả đóng BHXH là “tài sản” của chính mình, dẫn đến việc chưa tính toán hơn thiệt khi nhận BHXH một lần so với quyền lợi hưởng ở chế độ hưu trí và các chế độ BHXH khác. 

Về tác động từ môi trường xã hội, có thể kể tới các nguyên nhân sau: Thứ nhất, với mạng xã hội phát triển như hiện nay thì tâm lý đám đông sẽ tác động khó cưỡng đến hành vi phán đoán, suy xét của mỗi cá nhân người tham gia BHXH trong quá trình lựa chọn thiệt hơn.

Thứ hai, do ảnh hưởng dịch bệnh Covid 19, nhiều doanh nghiệp ở tất cả các lĩnh vực đều gặp khó khăn trong sản xuất kinh doanh, buộc phải tạm dừng hoặc dừng hoạt động hoàn toàn, kéo theo NLĐ bị ngưng việc hoặc mất việc làm, không tiếp tục tham gia BHXH bắt buộc. Dịch bệnh khiến đời sống NLĐ khó khăn, để giải quyết khó khăn trước mắt, NLĐ có xu hướng đề nghị hưởng BHXH một lần, xem như đó là khoản kinh phí giúp họ trang trải cuộc sống. 

Nguyên nhân từ cơ chế chính sách, đó là: Cơ chế chính sách chưa linh hoạt, duy trì về quy định thời gian đóng BHXH tối thiểu phải đủ 20 năm để hưởng chế độ hưu trí quá lâu, mất cơ hội cho rất nhiều người hưởng lương hưu với mức thấp hơn (do thời gian đóng thấp hơn).

Quy định về BHXH tự nguyện ra đời từ rất sớm (thực hiện từ ngày 01/01/2008), nhưng chậm triển khai dẫn đến một thời gian khá dài nhiều người đủ tuổi đời nhưng chưa đủ 20 năm đóng BHXH, phải nhận chế độ trợ cấp BHXH một lần.

Chính sách hỗ trợ cho người tham gia BHXH tự nguyện ra đời chậm (01/01/2018) và với mức hỗ trợ như hiện nay là thấp, chưa công bằng, thường giao về cho mỗi địa phương tự cân đối bổ sung thêm.

Khi NLĐ nhận BHXH một lần, đồng nghĩa với việc rời khỏi lưới an sinh xã hội, đây là thực trạng đáng lo ngại, không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của NLĐ, mà còn ảnh hưởng đến mục tiêu, nỗ lực của Ngành BHXH vì sự nghiệp ASXH. Chính vì vậy, trong thời gian tới, để thực hiện tốt chính sách an sinh xã hội, tạo điều kiện cho NLĐ được hưởng chế độ lương hưu hàng tháng, hạn chế thấp nhất tình trạng giải quyết hưởng BHXH một lần cần triển khai các giải pháp sau: Tiếp tục tăng cường và đẩy mạnh hơn nữa công tác truyền thông, tuyên truyền ngay từ khi NLĐ có việc làm tại từng đơn vị, doanh nghiệp. Chú trọng và triển khai đồng bộ công tác tư vấn tại các cơ quan tiếp nhận hồ sơ giải quyết chế độ chính sách như Trung tâm Dịch vụ việc làm thuộc Sở Lao động - Thương binh và Xã hội; hệ thống Bưu điện, hệ thống tiếp nhận và trả thủ tục thuộc Trung tâm Hành chính công, của hệ thống cơ quan BHXH các cấp...

Chính phủ và các Bộ, ngành ở Trung ương sớm đưa vào thực hiện các giải pháp đã được nêu tại Nghị quyết số 28-NQ/TW của Ban chấp hành Trung ương, sửa đổi điều kiện hưởng chế độ hưu trí theo hướng giảm dần số năm đóng BHXH tối thiểu để được hưởng lương hưu, giúp NLĐ dễ dàng đạt được điều kiện để hưởng lương hưu, hạn chế tình trạng nhận BHXH một lần. 

Do số tiền hỗ trợ của Nhà nước đối với người tham gia BHXH tự nguyện được tính theo tỷ lệ % của mức chuẩn hộ nghèo khu vực nông thôn nên số tiền hỗ trợ còn thấp, bởi vậy, đề nghị xem xét nâng mức hỗ trợ của ngân sách Nhà nước trung ương để có sức hấp dẫn hơn, nhằm khuyến khích NLĐ sau khi nghỉ việc không còn đóng BHXH bắt buộc tiếp tục chuyển sang đóng BHXH tự nguyện để được hưởng lương hưu.

Ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin để thực hiện đối soát thông tin giữa cơ sở dữ liệu trên toàn quốc để hỗ trợ việc kết nối thời gian đóng BHXH trong trường hợp NLĐ tham gia nhiều đơn vị ở nhiều địa phương khác nhau có thể yên tâm bảo lưu quá trình đóng.

Chính sách BHXH tự nguyện cần nghiên cứu tích hợp những chính sách ngắn hạn như thai sản, ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thậm chí tích hợp chính sách BHYT nhằm tăng tính hấp dẫn đối với người dân, giúp họ có sự cân nhắc, lựa chọn tham gia BHXH tự nguyện khi nhìn thấy được cả lợi ích trước mắt và lâu dài của bản thân và gia đình khi tham gia vào một chính sách an sinh. 

Để khuyến khích NLĐ lựa chọn việc bảo lưu thời gian tham gia BHXH, cần thiết phải sửa đổi quy định hưởng BHXH một lần chặt chẽ hơn theo hướng tăng quyền lợi nếu bảo lưu thời gian, giảm quyền lợi nếu hưởng BHXH một lần. Chẳng hạn, NLĐ khi nhận BHXH một lần sẽ chỉ được nhận lại tương ứng với phần đóng BHXH của bản thân cho chế độ hưu trí, sẽ được bảo lưu phần do chủ sử dụng lao động đóng để tiếp tục cộng nối thời gian sau này (trừ trường hợp bệnh hiểm nghèo hoặc ra nước ngoài định cư); hoặc quy định không giải quyết BHXH một lần đối với NLĐ chưa đủ tuổi nghỉ hưu mà có thời gian đóng BHXH từ đủ 15 năm hoặc 10 năm trở lên thay thế quy định 20 năm như hiện nay.

Sau thời gian nhất định cho phép NLĐ được nộp lại tiền trợ cấp BHXH một lần đã hưởng, tính cùng lãi suất đầu tư để được cộng nối thời gian tham gia, làm cơ sở cho việc giải quyết chế độ hưu trí./.

Thảo Lan