Luật Bảo vệ, Chăm sóc và Giáo dục trẻ em ban hành năm 1991 được bổ sung, sửa đổi thành Luật trẻ em và được Quốc hội thông qua năm 2016 quy định các quyền của trẻ em; nguyên tắc, chính sách, biện pháp bảo đảm thực hiện các quyền trẻ em; trách nhiệm của Nhà nước, gia đình và xã hội trong việc bảo đảm các quyền trẻ em. Tại Điều 10 đề cập đến việc Chính phủ quy định chi tiết các nhóm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và chính sách hỗ trợ phù hợp đối với từng nhóm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt, trong đó có trẻ em nhiễm HIV. Luật Phòng, chống HIV/AIDS quy định các biện pháp phòng, chống HIV/AIDS; việc chăm sóc, điều trị, hỗ trợ người nhiễm HIV, trong đó quy định rõ các chính sách riêng đối với nhóm trẻ em nhiễm HIV và trẻ có nguy cơ cao nhiễm HIV. Đây là những cơ sở pháp lý quan trọng để định hướng các chính sách, chương trình hành động liên quan đến bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em nói chung và trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS nói riêng.

Bên cạnh những nỗ lực hoàn thiện, bổ sung luật pháp, chính sách, Chính phủ đã xây dựng nhiều chương trình, đề án về bảo vệ, chăm sóc trẻ em nói chung, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt trong đó có trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS nói riêng như: Chương trình hành động quốc gia vì trẻ em giai đoạn 2012 – 2020; Kế hoạch hành động Quốc gia vì trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS đến năm 2010 và tầm nhìn 2020; Chiến lược phòng chống HIV/AIDS ở Việt Nam đến năm 2010 và tầm nhìn đến năm 2020; Chương trình dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con; Đề án chăm sóc trẻ em mồ côi không nơi nương tựa, trẻ em bị bỏ rơi, trẻ em nhiễm HIV/AIDS, trẻ em là nạn nhân của chất độc hóa học, trẻ em khuyết tật nặng và trẻ em bị ảnh hưởng bởi thiên tai, thảm họa dựa vào cộng đồng giai đoạn 2013-2020; Quy định bảo trợ xã hội đối với trẻ em nhiễm HIV (được quy định trong Nghị định 136/2013/NĐ-CP)… Những chương trình, đề án này đã cho thấy công tác bảo vệ, chăm sóc cũng như bảo đảm thực hiện các quyền cho nhóm trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS luôn được Đảng và Nhà nước ta đặc biệt quan tâm và thúc đẩy đảm bảo quyền cho nhóm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt này.

Thực hiện Quyết định 570/QĐ-TTg về việc Phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia vì trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS giai đoạn 2014-2020 của Thủ tướng Chính phủ, công tác bảo vệ, chăm sóc trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS bước đầu đã đạt được một số kết quả đáng khích lệ. Các mục tiêu của Quyết định bước đầu đạt được, giúp cho quyền của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS được thực hiện tốt hơn về cung cấp các dịch vụ đáp ứng nhu cầu của trẻ; về nâng cao nhận thức của cán bộ ở các cơ sở trợ giúp trẻ em, về các cơ sở điều trị trẻ em nhiễm HIV/AIDS, các trường học và những tổ chức liên quan được nâng cao năng lực. Các chính sách hỗ trợ trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS được rà soát, nghiên cứu và đề xuất hoàn thiện; mạng lưới liên kết dịch vụ bảo vệ, chăm sóc trẻ đã được xây dựng. Mô hình kết nối dịch vụ chăm sóc trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS được triển khai và được đánh giá bước đầu có hiệu quả, phù  hợp với các địa phương và được địa phương nhân rộng triển khai tại cơ sở.

Đến nay, 63/63 tỉnh, thành phố đã ban hành Kế hoạch hành động vì trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS giai đoạn 2014 - 2020 và chỉ đạo triển khai thực hiện kế hoạch. Công tác truyền thông về phòng chống HIV/AIDS cho trẻ em, chăm sóc trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS được triển khai dưới nhiều hình thức phong phú trên các phương tiện thông tin đại chúng. Bên cạnh đó, công tác tập huấn nâng cao kiến thức về bảo vệ, chăm sóc trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS đã được triển khai tại các cấp các ngành, đoàn thể, các hội cho cán bộ cấp, tỉnh, huyện xã và đội ngũ cộng tác viên. Nhiều tỉnh đã triển khai việc kiện toàn mạng lưới liên kết các dịch vụ bảo vệ chăm sóc trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS. Thống kê của Bộ Y tế, đến nay toàn quốc có 345 cơ sở điều trị HIV/AIDS cho trẻ em ở tuyến tỉnh và tuyến huyện. Có khoảng 5.000 trẻ nhiễm HIV/AIDS được điều trị bằng thuốc ARV, tăng 2,5 lần so với năm 2009. Cả nước có 276 huyện (40%) đã kiện toàn mạng lưới kết nối dịch vụ chăm sóc trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS. Tỷ lệ trẻ em trong diện quản lý được hỗ trợ đầy đủ các dịch vụ theo nhu cầu đạt khoảng 70%.

Mặc dù đã ghi nhận nhiều kết quả tích cực nhưng công tác chăm sóc, bảo vệ trẻ em bị ảnh hưởng HIV/AIDS vẫn còn nhiều bất cập. Trên thực tế trẻ em bị ảnh hưởng HIV còn khó khăn khi tiếp cận các dịch vụ, vẫn còn sự kỳ thị, phân biệt đối xử với các em. Vấn đề này làm ảnh hưởng lớn đến việc thực hiện các nhóm quyền của trẻ em, nhất là quyền được học tập của trẻ. Việc tiếp cận BHYT cho người nhiễm HIV nói chung và trẻ em còn rất thấp. Nhiều trẻ sinh sống trong gia đình có bố, mẹ hoặc người thân nhiễm HIV/AIDS chưa được xét nghiệm định kỳ phát hiện HIV do kinh tế khó khăn, thiếu phương tiện đi lại hoặc chưa nhận thức hết về sự cần thiết phải tiến hành xét nghiệm để phòng ngừa và phát hiện sớm lây nhiễm HIV. Trong khi đó, cơ chế bình xét hộ nghèo tại cộng đồng cùng với tâm lý e ngại bị kỳ thị lại chính là rào cản khiến nhiều trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS và gia đình bị hạn chế năng lực tham gia, đóng góp ý kiến, bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình. Bên cạnh đó, còn thiếu các chính sách phòng ngừa HIV đối với nhóm trẻ có nguy cơ cao nhiễm HIV như trẻ em sử dụng ma túy, trẻ sống trong các cơ sở trợ giúp, trẻ là con của người mua dâm, bán dâm, sử dụng ma túy... Đến thời điểm này, có 36 cơ sở điều trị nhi, còn lại là các cơ sở lồng ghép, thiếu người có trình độ chuyên môn sâu về điều trị nhi và xử lý các tình huống. Việc điều trị bằng thuốc ARV ở tuyến huyện được mở rộng xuống tuyến xã vẫn còn nhiều khoảng trống trong điều trị nhi.

Một vấn đề nữa, do quy định về bảo mật thông tin cho người nhiễm HIV/AIDS nên cán bộ y tế còn dè dặt trong việc cung cấp thông tin về người nhiễm HIV cũng như trẻ nhiễm HIV cho các bên liên quan, đặc biệt là chuyển thông tin cho cán bộ xã hội khiến công tác phát hiện các trường hợp trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS gặp nhiều khó khăn, nhiều trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS chưa thể tiếp cận được với các dịch vụ hỗ trợ. Đặc biệt, việc thiếu thông tin, không cập nhật đầy đủ thông tin về trẻ bị nhiễm HIV và trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV đã hạn chế đáng kể đến việc triển khai các chính sách, hoạt động hỗ trợ trẻ em của ngành Lao động – Thương binh và Xã hội và ngành Giáo dục – Đào tạo, dẫn đến những thiệt thòi trước mắt cho trẻ em thuộc diện đối tượng và về lâu dài đã có ảnh hưởng tiêu cực đến việc đảm bảo quyền trẻ em đối với nhóm trẻ em bị nhiễm HIV và trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/ADIS. Ngoài ra, việc thiếu chính sách hỗ trợ đối với cộng tác viên làm công tác trợ giúp cho trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS cũng dẫn đến tình trạng trẻ em trẻ em bị nhiễm, ảnh hưởng bởi HIV/ADIS không được phát hiện kịp thời để có các biện pháp trợ giúp phù hợp và hiệu quả.

Để đạt được các mục tiêu thực hiện Quyết định của Thủ tướng Chính phủ giai đoạn 2017-2020, các Bộ ngành, đoàn thể sẽ tiếp tục phối hợp đẩy mạnh hoạt động tuyên truyền, nhằm góp phần nâng cao nhận thức, chuyển đổi thái độ hành vi của trẻ và thiếu niên trong trường học và ngoài cộng đồng, qua đó, giúp trẻ tự phòng tránh lây nhiễm HIV/AIDS cho cá nhân, cộng đồng, giảm kỳ thị phân biệt đối xử với trẻ em và người nhiễm và bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS. Trong mọi trường hợp, việc trợ giúp trẻ em dưới mọi hình thức, góc độ đều phải tuân thủ các nguyên tắc: Bảo đảm sự tham gia của trẻ em, bảo đảm không kỳ thị, không phân biệt đối xử và bảo đảm bảo mật thông tin.

Tại nghiên cứu “Rà soát các chính sách hiện hành về trợ giúp trẻ em bị em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS” do Cục trẻ em thực hiện cũng đã đề xuất tiến hành rà soát các dịch vụ khám và điều trị HIV được bảo hiểm y tế hỗ trợ, trong đó xem xét đưa thuốc kháng HIV, thuốc bổ trợ và một số xét nghiệm vào danh mục chi trả bởi BHYT; Cần có cơ chế cho phép người nhiễm HIV được thanh toán bảo hiểm tại tất cả các phòng khám điều trị ngoại trú; Đẩy mạnh cơ chế phối hợp giữa các ngành trong công tác rà soát trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS, đặc biệt là cơ chế phối hợp cung cấp thông tin về trẻ em nhiễm HIV và trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/ADIS giữa 3 ngành chức năng Y tế - Lao động – Thương binh và Xã hội – Giáo dục và Đào tạo; Tăng cường tập huấn kĩ năng cho cán bộ làm công tác trợ giúp trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS; Có chính sách hỗ trợ nhóm cộng tác viên của mô hình kết nội dịch vụ trợ giúp trẻ bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS.

  Đăng Doanh